Հայկական հեռահաղորդակցության նորագույն պատմությունը կարելի է բաժանել երեք հիմնական փուլերի:
1. Արմենթելի մոնոպոլիա: Ժառանգելով սովետական շրջանի համեմատաբար զարգացած ֆիքսված կապի համակարգը և հիմնելով առաջին բջջային կապի ցանցը` Արմենթելը ուներ բոլոր հնարավորությունները մնալու առաջատարը հեռահաղորդակցության շուկայում: Այնուամենայիվ, Արմենթելի շուկայական ստրատեգիան դարձավ առավելագույն- կարճաժամկետ եկամտի ապահովումը: Սիմ քարտերի հերթերը, դրանց առաջարկի արհեստական սահմանափակումը, ծառայությունների աննախադեպ բարձր գները , ֆիքսված ցանցի բարձիթողի վիճակը, սպասարկման ցածր մակարդակը ստեղծեցին այլընտրանքի պահանջ և Արմենթելի բացասական իմիջը: Սա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ նույնիսկ բջջային հեռախոսի առկայությունը հանդիսանում էր բարձր սոցիալական կարգավիճակի ատրիբուտ: Արմենթելը միակ կառույցն էր, որը տնօրինում էր այս սոցիալական կարգավիճակի տրամադրման ամբողջ շրթան: Այս ժամանակահատվածում հիմք դրվեց բջջային հեռախոսի ֆետիշացմանը, որը շարունակվում է մինչ այժմ:
2. Մրցակցության շրջան: Ղ-Տելեկոմի մուտքը փոխեց խաղի կանոները հեռահաղորդակցության շուկայում: Սիմ քարտերի սակագները անմիջականորեն նվազեցին, բայց չնվազեց նրանց հսկայական պահանջարկը: Արդյունքում սկսվեց Արմենթելի ոչ լոյալ հաճախորդների զանգվածային արտահոսք դեպի նոր օպերատորը: “Դրական այլընտրանքի” իմիջը ուժեղացվեց Վիվասելի լայնորեն գովազդվող կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության քաղաքականությամբ: Յիրիկյանի դրական կերպարը, համարյա ամենօրյա բարեգործությունները և մարզային ցանցի արագ զարգացումը բերեցին նրան, որ Վիվասելը կարճ ժամանակի ընթացքում գրավեց շուկայի 2/3-ը: Վիվասելի կողմից շուկայի գրավումը այնքան արագ իրականացավ, որ Արմենթելի մարկետինգի գնային քաղաքականության և իմիջի փոփոխության փորձերը չտվեցին իրավիճակը փրկելու հնարավորություն: Օրանժի` երրորդ օպերատորի մուտքը շուկա մեծ հաշվով ձախողված էր: Օրանժը ուշացել էր, քանի որ ճակատամարտը ավարտվել էր առանց նրա` շուկան արդեն կիսվել էր: Շուկայում գործող սեգմենտները արդեն լոյալ էին իրենց օպորատորներին. Արմենթելը պահպանել էր բարձր եկամտաբերություն ապահովող հաճախորդների մեծամասնությանը, իսկ Վիվասելը գրավել էր երիտասարդների սեգմենտը, մարզային հաճախորդների մեծամասնությանը: Օրանժի կողմից Շուկա մուտք գործելու Boom անելու փորձը ակնհայտորեն չհասավ իր նախանշված արդյունքին: Օրանժի հաճախորդները դարձան “երկրորդ համարները” և առավել ոչ լոյալ, ցածր եկամուտ ապահովող երիտասարդ հաճախորդները: Օրանժը փորձեց ներգրավել առավել “առաջադեմ և նորույթներին հետևող” սեգմենտին, որոնք իրականում կազմում էին բնակչության ոչ այնքան մեծ մասը: Բարձր եկամուտ ունեցող “առաջադեմ” հաճախորդները արդեն դարձել էին իրենց հեռախոսահամարի գերին, այդ իսկ պատճառով չէին ցանկանում փոխել իրենց հիմնական օպերատորին: Սկզբնական շրջանում մարզային ցանցի անկատարության պատճառով Օրանժի ներթափանցումը դեպի մարզերը նույնպես ձախողվեց: Այնուամենայիվ Օրանժը Հայաստան բերեց նոր մարքեթինգային լուծումներ և ոճ, որը անկասկած ունի իր կարևոր ազդեցությունը հեռահաղորդակցության զարգացման գործում: 

3. Կայունության շրջան: Երեք օպերատորների միջև գնային մրցակցության խիստ աճը բերեց նրան, որ հատվեց գնային շեմը, որի միջոցով հնարավոր է պահել կամ ներգրավել նոր հաճախորդների: Անհրաժեշտ էին նոր լուծումներ և օրիգինալ մոտեցումներ: Լուծումներից մեկը հեռախոսների/ աքսեսուարների և ծառայությունների փաթեթային տարբերակների տրամադրումն էր: Չնայած օպերատորների ջանքերին` շուկայի կառուցվածը այլևս զգալիորեն չփոխվեց: Ակնհայտ է, որ բջջային օպորատորների կողմից առաջարկվող ակցիաների և մարքեթինգային նորամուծությունների մեծ մասը չէին արդարացնում սպասելիքները: Նույնիսկ այժմ, տարբեր ակցիաներից և մարկետինգային առաջխաղացումներից հետո չի նկատվում եկամտաբերությանկամ հաճախորդների թվի կտրուկ աճ: Լավագույն դեպքում դրանք նպաստում են հաճախորդների լոյալության պահպանմանը:

Օրանժի, Վիվասելի և Արմենթելի եկամտաբերությունը

Վերոնշյալ գրաֆիկում երրորդ եռամսյակին նկատվող գագաթները կապված են սեզոնային գործոններով ` այդ պատճառով պրոցեսների դինամիկան հասկանալու համար անհրաժեշտ է համեմատել միևնույն սեզոնային ժամանակահատվածի ցուցանիշները:

2015 թվականի սկզբի դրությամբ շուկայի եկամտաբերության բաշխումը հետևյալն է` Armentel-20,3%, Vivacell-61,7%, Orange-18%:

Պետք է նշել, որ վերջին մի քանի տարիների ընթացքում նկատվում է ձայնային ծառայություններից ստացված եկամուտների աստիճանական նվազում: Տոկոսային առումով ամենամեծ կորուստը ունեցել է Արմենթելը 3,3 միլիարդից նվազել է մինչև 2,4 միլիարդ: Ձայնային ծառայություններից ստացվող Վիվասելի եկամուտները նվազել են ավելի քան 2 միլիարդ դրամով: Պատճառները բազմաթիվ են` ձայնային ծառայությունների սակագների նվազումը, ձայնային ավանդական շփման եղանակները փոխարինվում են տվյալների փոխանցման նոր տեխնոլոգրաներով` WhatsUP, Skype, FB, Viber և այլն: Նոր տեխնոլոգիաների տարածումը հանգեցրեց նրան, որ ֆիքսված քաղաքային ցանցը այլևս դադարում է լինել հեռահաղորդակցության գործոն: Հավանական է, որ առանց լրացուցիչ ծառայությունների ներդրման ֆիքսված կապից օգտվողների թիվը կշարունակի նվազել: Մյուս կողմից էլ լրացուցիչ ծառայությունները` այդ թվում IP հեռուստատեսությունը և կաբելային ինտերնետը, հասանելի են միայն միջին և ավելի բարձր եկամուտ ունեցողներին:

Փոխարենը աճում են տվյալների փոխանցումից ստացվող եկամուտները: Ինտերնետի հասանելության և մասսայականության արագ տեմպերով աճը հանգեցրեց նրան, որ Հայաստանի բնակչության 46%-ը ինտերնետ օգտագործող է (ըստ Համաշխարհային Բանկի տվյալների): Ընդ որում Վիվասելը գերիշխող դիրք է գրավում հեռախոսների միջոցով ինտերնետի շուկայում, իսկ Օրանժը USB մոդեմների շուկայում:

Սեփական հաճախորդների ռոումոինգի ցուցանիշները ուղիղ համեմատական են նրանց բաշխվածությանը շուկայում: Այնուամենայնիվ Վիվասելի հաճախորդների ռոումինգի ցուցանիշը և սեզոնայության բարձր մակարդակը անհամեմատ ավելի բարձր է: Սեզոնայությունից կախված ռոումինգից ստացված եկամուտը կարող է աճել մինչև եռակի անգամ:

Ռոումինգը հեռահաղորդակցության անբաժանելի մասն է, այնուամենայիվ հայկական ընկերությունների եկամուտների մասնաբաժնում հյուր հաճախորդներից ռոումինգից ստացված եկամուտը կազմումի է ընդհանուր եկամուտի չնչին մասը: Հյուր հաճախորդների ռոումինգից եկամուտը ուղիղ համեմատական է Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների թվին: Հետևաբար ցանկացած միջազգային ճգնաժամ կտրուկ նվազեցում է զբոսաշրջիկների թիվը`նվազեցնելով նաև ռոումիգից ստացվող եկամուտները:

Ռոումինգի եկամտաբերության նվազմանը նպաստում են նաև սմարթ հեռախոսներում ներբեռնված ZANGI, VIBER, SKYPE, WhatsUp և այլն ծրագրերը, որոնց փաստացի դուրս են մղում ավանդական ձայնային հեռահաղորդակցությունը: Չնայած Վիվասելի հաճախորները գրեթե եռակի անգամ գերազանցում են Արմենթելի հաճախորդներին, այնուամենայիվ հյուր հաճախորդների ռոումինգի ցուցանիշները գրեթե հավասար են: Պատճառը այն է, որ Արմենթելը դեռևս պահպանում է բարձր եկամտաբերություն (ARPU) ապահովող հաճախորդների սեգմենտը, որոնց մեջ համեմատաբար թանկարժեք ծառայություններից օգտվողների մասնաբաժինը բավականին մեծ է, մյուս կողմից էլ հյուր հաճախորդների համար գործում են մարկետինգային ներգրավման այն սկզբունքներ. մասնավորապես մասնաճյուղերի քանակը Երևանի կենտրոնում ավելի կարևոր գործոն է քան ռոումինգի սակագների միջև առկա չնչին տարբերությունները:

Interconnection-ը իրենից ներկայացնում է օպերատորների միջև գործող սակագների գինը: Օրինակ, եթե A օպերատորի հաճախորդը զանգահարել է B օպորատորի հաճախորդին, ապա A օպերատորը պարտավորվում է վճարել B օպերատորին սահմանված վճար խոսակցության րոպեների և հաղորդագրության համար: Ակնհայտ է, որ շուկայում գերիշխող դիրք ունեցող օպերատորը ստանում է առավելագույն մեծ ծավալի ինտերկոնեկտի եկամուտը: Ընդ որում Վիվասելի այս եկամուտի ծավալը երբեմն գերազանցում է Օրանժի ամբողջ եկամուտը բոլոր եկամտի աղբյուրները միասին վերցված: Օպերատորները ամեն կերպ խրախուսում են ներցանցային խմբերի ստեղծումը, որը հնարավորություն է տալիս խուսափել մրցակիցների ցանցերին զանգեր կատարելուց: Ինչպես ցույց են տալիս արդյունքները, այդ ներխմբային զանգերը արդյունավետ են միայն փոքր խմբերի դեպքում (ընտանիքներ, փոքր բիզնես և այլն), որտեղ առկա են փոխադարձ սոցիալական սերտ կապեր:

Բջջային աքսեսուարների և հեռախոսների վաճառքը բջջային օպերատորների լրացուցիչ եկամտի աղբյուրն են: Մրցակցային իրավիճակը այս բիզնես ուղղության մեջ անմիջականորեն կապված է օպերատորների առաջարկած այս կամ այն պրոդուկտների գրավչությունից: Չնայած Օրանժը հանդիսանում էր այս բիզնես ուղղության գրեթե միանձնյա առաջատարը, այնուամենայիվ Վիվասելը հաջողությամբ ներթափանցեց նաև այս շուկան` գրեթե եռակի անգամ նվազեցնելով Օրանժի եկամուտը 2015 թվականի առաջին եռամսակում:

VAS (Value-added service)-ը այն բոլոր լրացուցիչ ծառայություններն են (ձայնային հաղորդագրություններ, անեկդոտների ստացում, տարբեր կայքերում SMS-ի միջոցով գնումներ և այլն), որոնք չեն հանդիսանում օպերատորների հիմնական ֆունկցիոնալ ծառայությունները (զանգեր, տվյալների փոխանակում և այլն): Այս ծառայությունների շրջանակը և տեսակները խիստ բազմազան են` սկսած Voice mail-ից, վերջացրած SMS-ների միջոցով վիկտորինաներից և խաղարկություններից: Այս բիզնես ուղղությունը հնարավորություն է տալիս օպերատորներին և կոնտնետ ապահովող բիզնես գործընկերներին փոխշակավետ գործություն ծավալել` առաջարկելով այս կամ այն վճարովի ծառայություն կամ պրոդուկտը: Որպես կանոն VAS ծառայություններ առաջարկող ընկերությունները ստանում են ծառայության արժեքի որոշակի տոկոսը: Այնուամենայինիվ բջջային ծրագրերի (application) լայն տարածումը վնասում է նաև այս բիզնես ուղղությանը: Հեռանկարում հնարավոր է այս բիզնեսի մոնոպոլիզացիան, կամ միաձուլումը որևէ խոշոր օպերատորին:

Վերոնշյալ գրաֆիկը ցույց է տալիս, որ վերջին երկու տարվա ընթացքում իրավիճակը շուկայում հիմնականում կայունացվել է: Ամեն օպերատոր գտել է իր շուկայական դիրքը և թիրախային սեգմենտին: Մրցակիցների թիրախային սեգմենտներին ներգրավելը գրեթե անիրատեսական խնդիր է, եթե իրավիճակը շարունակվի է նույն խաղի կանոներով:

Բջջային շուկայի հաճախորդների բաշխումն է Armentel-23.2% (22,8% 2012-ին), Vivacell-62.2% (65,6% 2012-ին), Orange-14.6% (11,6% 2012-ին).

Այսպիսի բաշխումը սովորաբար անվանվում է կայուն մրցակցային շուկա:

Իրավիճակը տարբեր է USB մոդեմների միջոցով տրամադրվող ինտերնետի դեպքում: Վերջին երկու տարվա ընթացքում Վիվասելը կորցրել է իր հաճախորդների 25%-ը: Եթե 2013 թվականի վերջին Վիվասելի և Օրանժի հաճախորդների թիվը գրեթե նույն էր, ապա Օրանժի հաճախորդների թիվը ներկայումս ավելի քան 50,000-ով գերազանցում է Վիվասելի հաճախորդների թվին: Հաշվի առնելով Վիվասելի հաճախորդների խտությունը, այս ցուցանիշների դինամիկան կանխատեսելի էր: Որքան ծանրաբեռնված և հագեցած է բջջային ցանցը կոնկրետ տարածքում, այնքան ավելի դանդաղ է լինում USB մոդեմների միջոցով փոխանցվող ինտերնետը: Օրանժի հաճախորդների թիվը նույն կետում շատ ավելի փոքր է, հետևաբար ինտերնետ կապը համեմատաբար ավելի արագ է:

Հետևյալ գրաֆիկը ցույց է տալիս տարբեր օպերատորների գործունեության իրական վիճակը: Ամեն եռամսյակի համար նշված են օպերատորների հաճախորդների անջատումների և նոր միացումների համեմատական պատկերը: Վիվասելի մոտ (գրեթե միշտ) նոր միացումները գերազանցում են անջատումները, իսկ Օրանժի մոտ ամեն եռամսյակում հեռախոսահամարների անջատումները գերազանցում են միացումների թիվը: Այս առումով կարելի է շեշտել վաճառքների որակի գործոնը: Այս կամ այն օպերատորը կարող է հսկայական “արհեստական”վաճառքներ ապահովել, բայց կարճ ժամանակ անց հաճախորդների լոյալության բացակայության պատճառով այդ վաճառքների հետևանքով առաջացված փուչիկը պայթում է:

Հոդվածի տվյալները վերցված են Արմենթելի, Օրանժի և Վիվասելի հրապարակվող եռամսյակային հաշվետվություններից: ‪#‎Armentel‬, ‪#‎Vivacell‬ ‪#‎MTC‬ ‪#‎OrangeArmenia‬ ‪#‎orangearmenia‬ ‪#‎Ucom‬ ‪#‎telecominArmenia‬ ‪#‎Beeline‬